بر مبنای برخی منابع 25 شعبان سالروز تشکیل نهضت تاریخ ساز سربداران در سبزوار و خراسان است. (منبع)  همچنین برخی دیگر از منابع تاریخ های 12 و 5 شعبان را به عنوان سالروز آغاز قیام سربداران معرفی می کنند. (منبع1) ، (منبع2) به هرحال هر کدام از این روزها که باشد، نهضت سربداران یکی از رویدادهای ثبت شده در تقویم ماه شعبان المعظم است.

از همین رو به مناسبت 25 شعبان اسرارنامه در ادامه نگاهی اجمالی به ماهیت، ویژگی ها، ارزش ها، اثرگذاری و نقاط ضعف و چالش های سربداران می اندازد.

تاریخ طولانی سرزمین کهن ایران شاهد جنبش ها، قیام ها و شکل گیری حکومت های مختلفی بوده است که حداقل درباره سلسله هایی که در طول 2500 سال گذشته در گستره وسیع ایران بزرگ استقرار یافته اند، اطلاعات زیادی در دسترس ماست. اما در این بین تا قبل از انقلاب اسلامی سال 57 و تشکیل جمهوری اسلامی ایران، شاید تنها یک مورد از این حکومت های تاریخی توانسته باشد در فرهنگ سیاسی و ادبی کشور ما به نمادی پر درخشش و قابل افتخار برای همه ایرانیان تبدیل شود و آن نهضت سربداران سبزوار است.

اگرچه سربداران سبزوار از لحاظ قلمرو جغرافیایی و مدت زمان دوام، بسیار کوچک تر و کوتاه عمر تر از سلسله هایی نظیر سلجوقیان، غزنویان، تیموریان، قاجاریان، خوارزمشاهیان، صفاریان و ... بوده است، اما ویژگی های ارزشمندی در ساختار این نهضت وجود داشت که امروز بعد از گذشت بیش از هفتصدسال از وقوع سربداران همچنان بسیاری از شعرا در سروده های خود سربداران را به عنوان نماد آزادگی و غیرتمندی و غرور ملی یاد می کنند و در بسیاری از آثار هنری، یا در کلام سیاستمداران یا در افواه عمومی نیز سربداران با همین مفاهیم تداعی می شود.

اما ویژگی های سربداران چه بود که باعث ماندگاری و تاریخ سازی این نهضت خراسانی شد؟

1- حکومت سربداران ظاهرا اولین حکومت غیرموروثی در گستره ایران بزرگ است. حکومتی که هفتصد سال قبل از اینکه جهان غرب به پیشرفت های امروزی دست یابد و حکومت هایی اصطلاحات دموکراتیک را که رئسا و رهبران آن توسط مردم یا احزاب مورد اعتماد مردم انتخاب می شوند، این اتفاق در سبزوار افتاده است. به طوری که بعد از فوت یا برکناری هر امیر، شورایی از بزرگان سربداران، از میان پهلوانان و جوانمردان آن روزگار سبزوار دست به انتخاب امیری جدید می زدند و اینطور نبود که پادشاهی از پدر به پسر نسل به نسل منتقل شود.این شاید مهمترین ویژگی حکومت سربداران باشد که می توان از آن به عنوان خستین حکومت غیرسلطنتی و غیر موروثی ایران یاد کرد.

2- سربداران اولین حکومت شیعه 12 امامی را در شرق ایران تشکیل دادند. تا قبل از سربداران حکومت ها در این منطقه مذاهب دیگری داشتند و در کل ایران نیز فقط چند دولت شیعه محلی در نواحی شمالی کشور (طبرستان) تشکیل شده بود. البته تشیع از زمان حکومت صفویه به عنوان مذهب رسمی ایران انتخاب شد. اما سربداران سال ها قبل از صفویه در قلمرو حکومت خود یک دولت شیعی را ایجاد کرده بودند.

3- در حکومت سربداران اعتدال دینی وجود داشت. اگرچه امرای سربداران شیعه مذهب بودند و در سبزوار پایتخت حکومتشان سکه هایی با نشانه های شیعه 12 امامی را ضرب می کردند، اما در عین حال سیاست تفاهم و همزیستی مسالمت آمیز با دیگر مذاهب را داشتند. به طوری که ضرب سکه های اهل سنت نیز در قلمرو حکومت آن ها رواج داشته است.

4- رهبران سربداران از جوانمردان و پهلوانان زمان خود بودند که زندگی هایی ساده داشتند و در میان مردم می زیسته و اکثرا به پیشه وری و حرفه های رایج جامعه مشغول بوده اند. اولین امیر سربداران پهلوان عبدالرزاق باشتینی از فتیان معروف زمان خود بود.

تأثیرگذاری ها:

1- حکومت سربداران سبزوار اگرچه بعد از نیم قرن فروپاشید و در طول دوران حیات خود عمدتاً توانست بر مناطق شمال شرق ایران (حدفاصل گرگان تا مشهد و شمال خراسان تا طبس و جنوب خراسان) مسلط شود، اما تا چندین قرن بعد از خود الهام بخش قیام ها و حرکت های دیگری در سرتاسر ایران بزرگ شد. از جمله می توان به قیام سربداران سمرقند، سربداران کرمان، مرعشیان مازندران و نیز قیام هایی در نیشابور، خرم آباد و ... اشاره کرد که همه تحت تأثیر سربداران سبزوار بودند و بعضا حتی نام قیام خود را هم سربداران گذاشتند. توضیحات کاملی در این زمینه در مقاله ای تحت عنوان «انعکاس نهضت سربداران در جهان اسلام» به قلم سید کاظم روحانی منتشر شده است. (منبع)

2- نهضت سربداران توانست هیبت شکست ناپذیر سیطره خاندان های مغول بر ایران را از بین ببرد و برای اولین بار این جرأت و نقطه امید را در دل ایرانیان به وجود آورد که در صورت شهامت و فداکاری می توانند عزت و اقتدار خود را بازپس گیرند و در مقابل بیگانگانی که بر کشورشان تسلط یافته اند، بایستند.

3- همانطور که در ابتدای این یادداشت گفته شد، نام سربداران به سمبل و نمادی از آزادگی و غیرتمندی در میان همه ایرانیان تبدیل شده است و می توان نمونه های زیادی را در آثار ادبی ایران پیدا کرد که شعرا و نویسندگان به ستایش سربداران پرداخته و به شکل های مختلف از برند نام آنان در آثار خود استفاده کرده اند.

شاید معروف ترین شعرها درباره سربداران متعلق به سید حسن حسینی باشد:
سبزیم چو از نسل بهاران هستیم
پاکیم چو از تبار باران هستیم
ننگ است به ما تن به مذلت دادن
ما وارث خون سربداران هستیم

ملک الشعرای بهار هم درباره سربداران سبزوار گفته است:سرور احرار ایرانند، آل سربدار
کز فشار ظلم آشفتند اندر سبزوار
شهر نیشابور بگرفتند و بس شهر و دیار
وز دهاقین لشکری کردند بیرون از شمار (منبع)

در عرصه سیاست هم بهره برداری های زیادی از نام سربداران صورت می گیرد. به طور مثال «سربداران کوچه و بازار»، عنوان کتابی است از یک نویسنده ایرانی که پیرامون قیام 15 خرداد سال 42 نوشته شده است.

نخستین سریال تاریخی تلویزیون ایران

علاوه بر افتخاراتی نظیر اولین حکومت غیرموروثی ایران، اولین حکومت شیعه 12 امامی، اولین قیام موفقیت آمیز ایرانیان در مقابل ایلخانان مغول و ... در دوره معاصر نیز سربداران توانست یک جایگاه اولی مهم را از آن خود کند و آن ساخت اولین سریال تاریخی صدا و سیمای ایران بعد از انقلاب است که با موضوع سربداران بود و در زمان خود به محبوبیت زیادی دست یافت. بعد از موفقیت سریال سربداران ساخت سریال های تاریخی دیگری نظیر بوعلی سینا، امیرکبیر، کوچک جنگلی و ... در تلویزیون ایران رونق گرفت. (منبع)

پایگاه صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران درباره سربداران به عنوان اولین سریال بعد از انقلاب نوشته است: «سربداران» اولین سریال بعد از انقلاب بود و برای همین، در خیلی از زمینه‌های دیگر هم اولین محسوب می‌شد. هم خیلی از مفاهیم انقلابی در «سربداران» مطرح شد و هم یک نمونه عالی و تیپیک از سریال‌سازی تاریخی محسوب می‌شد که راه را برای این دسته از سریال‌ها هموار کرد. (منبع)

چالش ها و نقاط ضعف

نهضت سربداران سبزوار نقاط ضعفی هم داشته و تمام جنبه های آن تحسین برانگیز نیست. شاید یکی از مهمترین نکات منفی در جنبش سربداران وجود اختلافات شدید و مستمر داخلی بر سر کسب قدرت بوده است که باعث توطئه چینی و قتل امرا و تضعیف حکومت شده است.

همچنین یکی از چالش های سربداران در برابر تاریخ این است که گفته می شود، اکثرا مورخانی تاریخ سلسله آن ها را روایت کرده اند که به لحاظ مذهبی و اعتقادی با آنان مخالف بوده و بنابراین در اغلب موارد سعی کرده اند سربداران را تا حد امکان ناموفق، کم اهمیت و مشکل دار معرفی کنند.

ضرورت بازشناسی و پاسداشت سربداران

با درنظر گرفتن اهمیت و نقش سربداران در تاریخ ایران همواره پیشنهاد برگزاری همایش های سالانه بزرگداشت و شناخت و واکاوای جنبه های مختلف همراه با گردهم آیی های هنری و جشنواره های آیینی از سوی دلسوزان فرهنگی و فعالان رسانه ای سبزوار مطرح شده است، اما این پیشنهادها فقط یک بار در سال 94 تحقق یافت و بعد از آن علی رغم وعده هایی که برای برگزاری همایش های دوسالانه سربداران و نیز اهدای جوایز دوره ای سربداران مطرح شد، دیگر هیچیک از این وعده ها تحقق نیافت.

اما بعد از برگزاری کنگره بین المللی سربداران در سال 94 ، در شهرستان های نیشابور و میامی استقبال خوبی از این حرکت فرهنگی به عمل آمد به طوری که از سال 95 تا کنون به طور سالانه همایش های بزرگداشت شیخ حسن جوری دومین رهبر مذهبی نهضت سربداران و بزرگداشت شیخ عزالدین سوقندی به عنوان دو تن از شخصیت های نیشابوری موثر در قیام سربداران در روستاهای نیشابور برگزار می شود. (منبع1) ، (منبع2) ، (منبع3) بنابراین امید می رود که در شهرستان سبزوار به عنوان پایتخت و نیز در شهرستان داورزن به عنوان نقطه شروع نهضت سربداران از روستای باشتین توجه بیشتری به این رویداد با اهمیت و هویت بخش تاریخی صورت بگیرد.

دست کم در روستاهایی مثل باشتین و کراب که بعضی از امرای سربداران متعلق به این روستاها بوده اند، می توان انتظار برگزاری جشنواره ها ی محلی سالانه برای بزرگداشت این موضوع را داشت که این امر در طولانی مدت می تواند به رونق گردشگری و احیای هویت مهم تاریخی و فرهنگی این روستاها در خراسان یاری رساند.

برخی دیگر منابع مورد استفاده در  این مطلب:

نقش عبدالرزاق و آیین پهلوانی در ظلم ستیزی و پیروزی نهضت سربداران / سید حمید جوادیان ، علی اکبر مشکانی (مجموعه مقالات همایش علمی کنگره بین المللی سربداران – 1394)